2. Η ζωή στην πόλη
2.1 Η παλιά γειτονιά
Το νόημα του κειμένου
Η συγγραφέας με τη φαντασία γυρίζει τον χρόνο πίσω και αναπολεί τις στιγμές που η συνοικία της, το Κολωνάκι, ήταν μια όμορφη περιοχή. Οι άνθρωποι ήταν φίλοι μεταξύ τους και τα σπίτια τους νεοκλασικά. Τα παιδιά έπαιζαν ευτυχισμένα και ξένοιαστα στο δρόμο χωρίς τον φόβο των αυτοκινήτων. Μαζεύονταν στο σπίτι αργά το βράδυ μετά από τις φωνές των μαμάδων τους.
Οι χρόνοι του ρήματος
Οι χρόνοι του ρήματος δείχνουν το παρόν, το μέλλον και το παρελθόν.
Α. Παροντικοί χρόνοι
Ο Ενεστώτας μαζί με τον Παρακείμενο ανήκουν στους χρόνους που δείχνουν το παρόν.
Ο Ενεστώτας περιγράφει μια ενέργεια που εξελίσσεται στο παρόν (π.χ. Η Μαρία λύνει τις ασκήσεις) ή που επαναλαμβάνεται συνήθως (π.χ. Ο ταχυδρόμος μάς φέρνει τα γράμματα κάθε πρωί).
Ο Παρακείμενος μας δείχνει ότι μια ενέργεια έχει ήδη ολοκληρωθεί τη στιγμή που μιλάμε, και σχηματίζεται με το βοηθητικό ρήμα έχω και το απαρέμφατο (π.χ. Έχω γράψει ).
Β. Μελλοντικοί χρόνοι
Οι μελλοντικοί χρόνοι μάς μιλούν για πράξεις που θα γίνουν ή θα έχουν ολοκληρωθεί στο μέλλον.
Σχηματίζω τους μελλοντικούς χρόνους βάζοντας το μόριο θα μπροστά από τον κατάλληλο τύπο του ρήματος.
Ο εξακολουθητικός μέλλοντας μας δείχνει μια ενέργεια που θα γίνεται στο μέλλον είτε εξακολουθητικά (συνεχώς) είτε επαναλαμβανόμενα.
Ο εξακολουθητικός μέλλοντας σχηματίζεται από το θα + ενεστώτα π.χ. :
θα παίζεις, θα οργώνει, θα ποτίζεται κ.λπ.
Ο συνοπτικός μέλλοντας μας δείχνει μια ενέργεια που θα γίνει σε κάποια στιγμή στο μέλλον.
Ο συνοπτικός μέλλοντας σχηματίζεται από το θα + αόριστο π.χ. :
θα παίξεις, θα οργώσει, θα ποτιστεί κ.λπ.
Ο συντελεσμένος μέλλοντας μιλά για μια ενέργεια (ή για μια σειρά από ενέργειες) που θα γίνει στο μέλλον και θα έχει τελειώσει πριν από κάποιο χρονικό σημείο.
Ο συντελεσμένος μέλλοντας σχηματίζεται από το θα + παρακείμενο π.χ. :
θα έχεις παίξει, θα έχει οργώσει, θα έχει ποτιστεί κ.λπ.
Γ. Παρελθοντικοί χρόνοι
Ο Παρατατικός, ο Αόριστος και ο Υπερσυντέλικος αποτελούν τους παρελθοντικούς χρόνους.
Ο παρατατικός μάς δείχνει μια ενέργεια που γινόταν στο παρελθόν είτε εξακολουθητικά (συνεχώς) είτε επαναλαμβανόμενα.
Ο παρατατικός σχηματίζεται από το θέμα του Ενεστώτα. Π.χ.
έπαιζες, όργωνε, ποτιζόταν κ.λπ.
Ο αόριστος μας δείχνει μια ενέργεια που έγινε στο παρελθόν και είχε συνοπτικό χαρακτήρα (χωρίς να ενδιαφερόμαστε για το αν η ενέργεια αυτή είχε μικρή ή μεγάλη διάρκεια).
Ο αόριστος έχει δικό του θέμα από το οποίο σχηματίζεται εκτός του αορίστου και το απαρέμφατο του συνοπτικού μέλλοντα και των συντελεσμένων χρόνων. Π.χ. έπαιξες, όργωσε, ποτίστηκε
Ο υπερσυντέλικος μιλά για μια ενέργεια που έγινε στο παρελθόν και που είχε ολοκληρωθεί πριν από κάποια άλλη χρονική στιγμή στο παρελθόν.
Ο υπερσυντέλικος σχηματίζεται από το είχα (παρατατικός του έχω) και το απαρέμφατο. Π.χ. είχες παίξει, είχε οργώσει, είχε ποτιστεί κ.λπ.
Οι εγκλίσεις των ρημάτων
Ο Νικόλας αυτές τις μέρες απουσιάζει.
Η Κατερίνα θέλει να λύσει τις ασκήσεις της.
Παντελή, πρόσεχε, γιατί το παιχνίδι που παίζεις είναι επικίνδυνο.
Στα ρήματα των παραπάνω προτάσεων υπάρχουν οι τρεις τρόποι με τους οποίους μπορούμε να εκφράσουμε το ρήμα. Πιο συγκεκριμένα :
Τα ρήματα «απουσιάζει», «θέλει», «παίζεις» «είναι» δείχνουν κάτι που είναι βέβαιο και δεν επιδέχεται αμφισβήτηση.
Το ρήμα «να λύσει», δείχνει μια επιθυμία.
Ενώ το ρήμα «πρόσεχε» δείχνει μια προτροπή ή εντολή.
Οι διαφορετικές μορφές, τις οποίες έχει κάθε φορά το ρήμα και με τις οποίες δείχνει τον τρόπο με τον οποίο γίνεται ή θέλουμε να γίνεται αυτό που φανερώνει, λέγονται εγκλίσεις.
Οι εγκλίσεις είναι τρεις, η Οριστική, η Υποτακτική και η Προστακτική.
Το Απαρέμφατο χρησιμεύει για τον σχηματισμό των συντελεσμένων χρόνων π.χ. η νεράιδα είχε ακουμπήσει με το ραβδί της... Το ακουμπήσει είναι Απαρέμφατο και υπάρχει μόνο στον Αόριστο.
Η Μετοχή υπάρχει στην Ενεργητική φωνή στον Ενεστώτα και τελειώνει σε -οντας ή ώντας (π.χ. παίζοντας με τους φίλους μου πέρασε η ώρα...) και στον Παρακείμενο της Παθητικής φωνής, οπότε μοιάζει με επίθετο καθώς έχει τρία γένη (π.χ. γύρισε κουρασμένος από τη δουλειά). Η ενεργητική μετοχή σε –οντας ή -ώντας λέγεται και γερούνδιο.
Η Οριστική, η Υποτακτική και η Προστακτική λέγονται Προσωπικές Εγκλίσεις, γιατί έχουν ξεχωριστούς τύπους για τα τρία πρόσωπα κάθε αριθμού. Η Προστακτική έχει ξεχωριστούς τύπους μόνο για το 2ο και το 3ο πρόσωπο κάθε αριθμού.
Ως Εγκλίσεις λογαριάζονται και το Απαρέμφατο και η Μετοχή αλλά επειδή δεν αναφέρονται σε πρόσωπα λέγονται Απρόσωπες Εγκλίσεις.
Σύνθετες λέξεις
Όταν συνδυάζουμε μια λέξη με μια άλλη λέξη για να φτιάξουμε μια καινούρια λέξη, έχουμε σύνθεση.
άγριο + λουλούδι = αγριολούλουδο
ανεβαίνω + κατεβαίνω = ανεβοκατεβαίνω
Α΄ συνθετικό Β΄ συνθετικό Σύνθετη λέξη
Σύνθετες, λοιπόν, λέμε τις λέξεις που σχηματίζονται όταν ενώνουμε δύο ή περισσότερες άλλες λέξεις. Οι λέξεις που χρησιμοποιούμε στη σύνθεση και δεν είναι και οι ίδιες σύνθετες, λέγονται απλές ή συνθετικά. Η πρώτη λέξη που υπάρχει σε μια σύνθετη λέγεται πρώτο συνθετικό, ενώ η δεύτερη δεύτερο συνθετικό.
Δημιουργούμε σύνθετες λέξεις :
Α. Χρησιμοποιώντας το στερητικό -α ή ένα αχώριστο μόριο. π.χ. α + πέρας → άπειρος (= αυτός που δεν έχει τέλος) ξε + κουρασμένος → ξεκούραστος
Β. Ενώνοντας δύο ή περισσότερες λέξεις π.χ. ανεβαίνω + κατεβαίνω → ανεβοκατεβαίνω
Τι είναι το στερητικό -α ;
Το στερητικό -α είναι το γράμμα Αα, το οποίο όταν μπαίνει μπροστά από άλλη λέξη, δημιουργεί μια καινούρια - σύνθετη - λέξη με αντίθετο νόημα από την προηγούμενη. Π.χ. α + πόρος → άπορος (= αυτός που δεν έχει πόρους, εισοδήματα)
Τι είναι τα αχώριστα μόρια ;
Αχώριστα μόρια λέμε τις μονοσύλλαβες ή δισύλλαβες λέξεις που δεν μπορούν να σταθούν μόνες τους στον λόγο, αλλά χρησιμοποιούνται αποκλειστικά στη σύνθεση λέξεων π.χ. αρχι- αμφι- δια- δι- δυσ- εισ- εκ- εξ- εν-ημι- περι- υπο- συν κ.λπ. Ακόμα, στα αχώριστα μόρια συγκαταλέγεται το ξε- που λειτουργεί όπως και το στερητικό -α.
Κείμενο οδηγιών
Το κείμενο οδηγιών είναι αυτό που λέει και το όνομά του. Είναι, δηλαδή, κείμενο με τοι οποίο δίνουμε οδηγίες για τη λειτουργία μιας συσκευής, για τη συναρμολόγηση ενός αντικειμένου, για την παρασκευή ενός φαγητού κ.λπ.
Για να φτιάξουμε ένα κείμενο με οδηγίες χρησιμοποιούμε:
- ρήματα στην οριστική ενεστώτα
- προστακτική
- υποτακτική
Προσέχουμε να παρουσιάσουμε τα στάδια της διαδικασίας με τη σωστή χρονική σειρά.