04.03 Επαναστατικά κινήματα στη Μακεδονία και την Κρήτη - Η Ελλάδα στα τέλη του 19ου αιώνα

Μιλήσαμε στο προηγούμενο μάθημα για τη Μεγάλη Ιδέα, που είχε στόχο την ενεργοποίηση των σκλαβωμένων ακόμα Ελλήνων, ώστε να επαναστατήσουν και να ελευθερωθούν από τον Οθωμανικό ζυγό. Η Μεγάλη Ιδέα ήταν συστατικό της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής και τη στήριζε και ο βασιλιάς Όθωνας.

Ο Όθωνας και η Αμαλία με εκπροσώπους επαναστατών

Τσάμης Καρατάσος

Θεόδωρος Ζιάκκας

Πρώτο μεγάλο επαναστατικό κίνημα ήταν αυτό που έγινε το 1854 στη Μακεδονία. Συμμετείχαν ντόπιοι και εθελοντές από την ελεύθερη Ελλάδα. Τη στρατολόγηση και την αποστολή εθελοντών αναλάμβαναν συνήθως μυστικές εταιρείες από την ελεύθερη Ελλάδα (όπως η «Αδελφότης» και η «Εθνική Άμυνα»). Επίσημα το ελληνικό κράτος κρατάει ουδέτερη στάση.

Μαζί με τους ντόπιους Μακεδόνες πολεμούν εναντίον των Τούρκων και παλιοί αγωνιστές όπως ο Τσάμης Καρατάσος και ο Θεόδωρος Ζιάκας. Με την επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων, ύστερα από την πίεση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οι εθελοντές αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τη Μακεδονία.

Το 1866 επαναστατεί η Κρήτη ζητώντας να ενωθεί με την Ελλάδα. Η Επανάσταση κορυφώνεται με το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου.

Στο Αρκάδι του νομού Ρεθύμνου είχαν συγκεντρωθεί οι Έλληνες επαναστάτες μαζί με γυναικόπαιδα και πολιορκούνταν από τους Τούρκους. Οι πολιορκημένοι, για να μην αιχμαλωτιστούν από τους Τούρκους, ανατινάζονται.

Η ανατίναξη της Μονής Αρκαδίου

Το Αρκάδι σήμερα

Το ολοκαύτωμα προκαλεί μεγάλη συγκίνηση στη Δυτική Ευρώπη. Το ελληνικό κράτος όμως αναγκάζεται, μετά από σύσκεψη των Μεγάλων Δυνάμεων, να μην υποστηρίζει επαναστατικά κινήματα στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και υποχρεώνεται να πληρώσει αποζημίωση στους Οθωμανούς.

Ο επίσκοπος Νικόλαος μαζί με επαναστάτες

Το συνέδριο του Βερολίνου (1878)

Έλληνες επαναστάτες από την ελεύθερη Ελλάδα και τη Μακεδονία ξεσηκώνονται πάλι το 1878 και κηρύσσουν την ένωσή της με το ελληνικό κράτος. Ο λοχαγός Κοσμάς Δουμπιώτης αποβιβάζεται στο Λιτόχωρο Πιερίας με εθελοντές. 

Με τη βοήθεια του επισκόπου Κίτρους Νικολάου οι επαναστάτες αντιμετωπίζουν πολυάριθμες τουρκικές στρατιωτικές δυνάμεις αλλά τελικά ηττώνται και διασκορπίζονται και η  επανάσταση αποτυγχάνει.

Παρόλο που η επανάσταση στη Μακεδονία το 1878 απέτυχε, η ελληνική Κυβέρνηση την επικαλέστηκε στο Συνέδριο του Βερολίνου για να πείσει τις Μεγάλες Δυνάμεις να μην παραχωρήσουν την περιοχή στη Βουλγαρία, που την διεκδικούσε. Έτσι, η Μακεδονία παρέμεινε επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Το 1896 η Μακεδονία και η Κρήτη εξεγέρθηκαν ταυτόχρονα αλλά οι πολεμικές επιχειρήσεις διακόπηκαν και πάλι, μετά από παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων. Ως αντάλλαγμα, ο Σουλτάνος υποχρεώθηκε να παραχωρήσει αυτονομία στην Κρήτη. Οι ένοπλοι αγώνες, αν και με καθυστέρηση, άρχισαν να δικαιώνονται.

Από τα χρόνια του Όθωνα είχε παρατηρηθεί το φαινόμενο των ληστειών στην ύπαιθρο.

Συμμορίες ληστών οι οποίοι δρούσαν κυρίως στην ύπαιθρο, κρύβονταν ανάμεσα σε νομάδες κτηνοτρόφους, λήστευαν τους ταξιδιώτες.

Η δράση τους έφτασε μέχρι τα προάστια της πρωτεύουσας, ενώ δημιουργούσαν ταραχές ακόμα και στα σύνορα της χώρας.

Το 1870, ληστές απαγάγουν και δολοφονούν Άγγλους περιηγητές στο Δήλεσι της Βοιωτίας. Η Ελλάδα δυσφημίζεται.

Το 1897 ξέσπασε νέο επαναστατικό κίνημα στην Κρήτη και ενισχύθηκε με στρατό και στόλο από την Ελλάδα. Τότε η Τουρκία κήρυξε τον πόλεμο στην Ελλάδα.

Καλά οργανωμένες Τουρκικές ομάδες εισέβαλαν στη Θεσσαλία και έπειτα στη Στερεά Ελλάδα, νικώντας τον ελληνικό στρατό.

Με την παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων ο πόλεμος τερματίζεται. Η Ελλάδα υποχρεώνεται να πληρώσει στην Τουρκία μεγάλη χρηματική αποζημίωση.

Για να πληρωθεί το δάνειο, οι Μεγάλες Δυνάμεις επιβάλλουν στην Ελλάδα να διαχειρίζονται οι ίδιες ορισμένα από τα έσοδα του κράτους.

Η μάχη του Βελεστίνου

Η μάχη των Φαρσάλων

Με πρόταση του Αδαμάντιου Κοραή υιοθετήθηκε το 1834 ως επίσημη γλώσσα του ελληνικού κράτους η καθαρεύουσα. Από τότε όμως και καθώς περνούσαν τα χρόνια ξεκίνησε μια διαμάχη ανάμεσα στους υποστηρικτές της δημοτικής και εκείνους που υποστήριζαν την καθαρεύουσα. Μετά το 1880 χρησιμοποιείται στη λογοτεχνία η δημοτική γλώσσα. Σταθμός υπήρξε το έργο του Γιάννη Ψυχάρη "Το ταξίδι μου" που γράφτηκε σε απλή δημοτική γλώσσα.

Αδαμάντιος Κοραής (Καθαρεύουσα)

Γιάννης Ψυχάρης (Δημοτική)

Την εποχή αυτή ο δημοτικιστής Γιάννης Ψυχάρης έγραφε: «Ένα έθνος, για να γίνει έθνος, θέλει δυο πράματα. Να μεγαλώσουνε τα σύνορά του και να κάμει φιλολογία δική του». Πράγματι στην εποχή αυτή έχουμε και ανάπτυξη των Γραμμάτων και των Τεχνών.

Στην Πεζογραφία διακρίνονται αυτή την εποχή ο Γεώργιος Βιζυηνός και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης.

Στην Ποίηση : ο Κωστής Παλαμάς και ο Κωνσταντίνος Καβάφης.

Στη Γλυπτική ο Γιαννούλης Χαλεπάς και στη Ζωγραφική : ο Νικηφόρος Λύτρας, ο Νικόλαος Γύζης, ο Κωνσταντίνος Βολανάκης και ο Γεώργιος Ιακωβίδης.

Γεώργιος Βιζυηνός

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Κωστής Παλαμάς

Κωνσταντίνος Καβάφης

Γιαννούλης Χαλεπάς "Κοιμωμένη"

Νικηφόρος Λύτρας "Κάλαντα"

Νικόλαος Γύζης "Τα ορφανά"

Γεώργιος Ιακωβίδης "Παιδική Συναυλία"

04.03 Επαναστατικά κινήματα στη Μακεδονία και την Κρήτη - Η Ελλάδα στα τέλη του 19ου αιώνα

Νομάδες κτηνοτρόφοι : Κτηνοτρόφοι που μετακινούνται από τόπο σε τόπο.

Γλωσσικό ζήτημα : Η διαμάχη ανάμεσα στους δημοτικιστές και στους αρχαϊστές για το είδος της ελληνικής γλώσσας που θα καθιερωνόταν ως επίσημη γλώσσα του ελληνικού κράτους. Οι δημοτικιστές υποστήριζαν τη χρήση μιας γλώσσας κοινής και κατανοητής απ' όλους, ενώ οι αντίπαλοι τους ήθελαν μια γλώσσα που συγγένευε με την αρχαία ελληνική.

Στρατολογία : Συγκέντρωση στρατευσίμων για κατάταξη τους στο στρατό.

Εταιρεία : Ομάδα ανθρώπων που συνεργάζονται για την πραγματοποίηση κοινού σκοπού.

Συνέδριο Βερολίνου : Πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι του 1878 αναφορικά με την τύχη των Βαλκανικών εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

1. Απόψεις για τη δραστηριοποίηση της Ελλάδας έναντι των αλύτρωτων Ελλήνων
(απόδοση στα νέα ελληνικά)

«Η ελεύθερη Ελλάδα έχει ιερό καθήκον, το οποίο επιβάλλουν η κοινή καταγωγή, η γλώσσα, η θρησκεία, τα πολύχρονα πάθη και αυτή ακόμα η αυτοσυντήρηση να φροντίζει για ολόκληρο τον Ελληνισμό, για τους στενότατους δεσμούς του, για την οργάνωσή του και τη θωράκισή του με όλες τις αρχές, σύμφωνα με τις οποίες κάθε ελεύθερο έθνος ζει, πολιτεύεται και ενεργεί».

Δήμος Θεσσαλονίκης, Επιστημονικό Συμπόσιο Χριστιανική Μακεδονία. Ο από Θεσσαλονίκης Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ Γ' ο Μεγαλοπρεπής, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 133.

2. Διαμαρτυρία του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Στρώμνιτσας, 12 Μαρτίου 1878
(απόδοση στα νέα ελληνικά)

«Εμείς, φροντίζοντας για τους εαυτούς μας, ερχόμαστε να διακηρύξουμε μπροστά σε ολόκληρο τον πολιτισμένο κόσμο του παρόντος και των επόμενων αιώνων ότι ως Μακεδόνες και απόγονοι των ευγενών εκείνων εκπολιτιστών της Ασίας, με κανένα τρόπο δεν θέλουμε ούτε δεχόμαστε να αποτελέσει η πατρίδα μας μέρος της Βουλγαρίας. Εμείς οι κάτοικοι της Στρώμνιτσας δεν θέλουμε να μπούμε κάτω από οιονδήποτε σλαβικό ζυγό, διότι είμαστε και θέλουμε να είμαστε Μακεδόνες και σταθερό μέλος της μεγάλης ελληνικής οικογένειας».

Ευάγγελου Κωφού, Η επανάστασις της Μακεδονίας κατά το 1878, Θεσσαλονίκη 1969, σσ. 317-318.

3. Επιστολή του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου προς τον Χαρίλαο Τρικούπη, 20 Μαΐου 1882
(απόδοση στα νέα ελληνικά)

«Είναι ανάγκη να ορίσουμε τι εννοούμε ελληνισμό στη Μακεδονία. Αν εννοούμε μόνο τους καθαρούς Έλληνες, χαθήκαμε. Όπως έχουν τώρα τα πράγματα, είναι ανάγκη ο επίσημος Ελληνισμός της Μακεδονίας να περιλάβει όλους όσους υπάγονται στην Ορθόδοξη Εκκλησία και οι οποίοι έχουν δικαίωμα στην πατρική της προστασία. Και γι' αυτό ο πατριάρχης υποστηρίζει δημόσια τη θέση ότι είναι αρχηγός όχι μόνο των Ελλήνων αλλά και όλων των ορθοδόξων, θέση, που αφού διαδόθηκε στη Μακεδονία, ξεσήκωσε την οργή των προξένων και των πρακτόρων μας».

Χρήστος Καρδαράς, Ιωακείμ Γ' - Χαρίλαος Τρικούπης. Η αντιπαράθεση. Από την ανέκδοτη αλληλογραφία τον Οικουμενικού Πατριάρχη (1878-1884), Αθήνα 1998, σσ. 124-125.

3. Στον ατυχή Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 στο πλευρό των Ελλήνων έλαβαν μέρος και πολλοί Φιλέλληνες, αρκετοί από τους οποίους σκοτώθηκαν στα πεδία των μαχών. Προς τιμήν τους ο Κωστής Παλαμάς έγραψε το παρακάτω ποίημα:

«Ω παλικάρια αλλόγλωσσα κι αλλόφυλα και ξένα,
αλλά σαν απ' των σπλάχνων μας τα σπλάχνα φυτρωμένα.
Απ' τα νερά της Μεσογείου στα κύματα του Αδρία
Κι από του Πίνδου τα έλατα στων Άλπεων τα χιόνια
πέρα ως τη χώρα της κιτριάς κι ως τη χρυσή Ιταλία
και ως του παγοστέφανου Βοριά τα μεγαλεία
τα ονόματά σας ο τρανός ο αντίλαλος ας φέρει
ω ξένοι, απ' της Ελλάδας σας ολόφεγγο αστέρι».

Κ. Παλαμάς, Χαιρετισμός των νεκρών Φιλελλήνων (1897)

Ίδρυση του Ερυθρού Σταυρού

Τον Ιούνιο του 1859 ο Ελβετός Ερρίκος Ντυνάν βρέθηκε στο Σολφερίνο, μία κωμόπολη στη Βόρεια Ιταλία όπου είχε διεξαχθεί αιματηρή μάχη ανάμεσα στα αυστριακά και τα γαλλοϊταλικά στρατεύματα. Ο Ντυνάν για αρκετές μέρες ασχολήθηκε με την περίθαλψη των περίπου 9.000 τραυματιών που είχαν μείνει αβοήθητοι. Τις οδυνηρές εντυπώσεις του τις κατέγραψε σε σχετικό βιβλίο, το οποίο υπήρξε η αφορμή για τη δημιουργία του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού λίγα χρόνια αργότερα, το 1863.

Η Μετανάστευση

Η οικονομική κρίση, που αντιμετώπισε η Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες του 19^ου αιώνα, προκάλεσε μεγάλα προβλήματα στον αγροτικό πληθυσμό της χώρας. Πολλοί άνδρες κυρίως από την Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα, στην πλειονότητά τους αγρότες, υποχρεώθηκαν τότε, εξαιτίας των προβλημάτων στο εμπόριο της σταφίδας, να μεταναστεύσουν στο εξωτερικό αναζητώντας καλύτερες συνθήκες ζωής. Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής αποτέλεσαν δημοφιλή προορισμό των Ελλήνων μεταναστών. Εμπορικοί πράκτορες και εταιρείες ακτοπλοϊκών μεταφορών φρόντιζαν για την ασφαλή μεταφορά τους στις νέες πατρίδες. Ήταν η αφετηρία μιας μεταναστευτικής κίνησης, που επρόκειτο να συνεχιστεί και τον 20^o αιώνα.

• Τι γνωρίζετε για το ολοκαύτωμα στο Αρκάδι το 1866 και την επανάσταση στο Λιτόχωρο το 1878;
• Με βάση τα κείμενα των πηγών και το εικονογραφικό υλικό, ποιες ομάδες Ελλήνων συμμετείχαν στις επαναστατικές ενέργειες στις αλύτρωτες περιοχές;
• Ποιες νομίζετε πως υπήρξαν οι σημαντικότερες εξελίξεις για το ελληνικό κράτος στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα;
• Με βάση την Πηγή 3, σε ποιους αφιερώνονται οι συγκεκριμένοι στίχοι του Παλαμά και γιατί;