 |
 |
 |
Μέτρο και Ομοιοκαταληξία
Μέτρο και Ομοιοκαταληξία
Ρυθμός και Μέτρο
Το ποίημα είναι ένα είδος λογοτεχνικού έργου γραμμένου σε στίχους και συνήθως έχει ρυθμό.
Ο στίχος αποτελείται από ορισμένο αριθμό συλλαβών, πού έχουν μεταξύ τους συνήθως έναν συγκεκριμένο ρυθμό. Στη νεοελληνική ποίηση χρησιμοποιείται κυρίως ο 7σύλλαβος, ο 11σύλλαβος, ο 13σύλλαβος και ο 15σύλλαβος.
Ο 15σύλλαβος στίχος χρησιμοποιήθηκε στα δημοτικά τραγούδια. Από τις 15 συλλαβές και πάνω ο στίχος δύσκολα συμπίπτει με την κανονική ανθρώπινη αναπνοή και γι' αυτό αποφεύγεται.
Η εναλλαγή με έναν συγκεκριμένο τρόπο τονισμένων και άτονων συλλαβών αποτελεί το μέτρο. Όταν θέλουμε να συμβολίσουμε τα μέτρα χρησιμοποιούμε το "_" για την τονισμένη συλλαβή και το "υ" για την άτονη.
Ιαμβικό Μέτρο
Το ιαμβικό μέτρο περιλαμβάνει δυο συλλαβές από τις οποίες τονίζεται ή δεύτερη. (υ_). Σε ιαμβικό μέτρο, π.χ. είναι γραμμένη η «Ξανθούλα» τού Σολωμού:
Την ει | δα την | ξανθού | λα
υ_, υ_, υ_, υ
την ει | δα ψες | αργά,
υ_, υ_, υ_,
Τροχαϊκό Μέτρο
Το τροχαϊκό μέτρο περιλαμβάνει επίσης δυο συλλαβές, πού τονίζονται όμως αντίστροφα απ' ό,τι στον ίαμβο. Δηλαδή τονισμένη είναι η πρώτη συλλαβή και άτονη η δεύτερη ( _υ ):
Σε τροχαϊκό μέτρο είναι γραμμένος και ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» του Σολωμού.
«Σε γνω | ρίζω α |πό την |κόψη
_υ, _υ, _υ, _υ
του σπα | θ|ού την | τρομε | ρή
_υ, _υ, _υ, _
Αναπαιστικό Μέτρο
Το αναπαιστικό μέτρο αποτελείται από τρεις συλλαβές, από τις οποίες τονίζεται η τελευταία, ενώ οι δυο πρώτες είναι άτονες (υυ_). Σε αναπαιστικό μέτρο είναι γραμμένο το επίγραμμα του Σολωμού, « Η καταστροφή των Ψαρών» :
Στων Ψαρών | την ολό | μαυρη ρά | χη
υυ_, υυ_, υυ_, υ
περπατώ | ντας η δό | ξα μονά | χη
υυ_, υυ_, υυ_, υ
Δακτυλικό Μέτρο
Στο δακτυλικό μέτρο, όπως στον ανάπαιστο, υπάρχουν επίσης τρεις συλλαβές, αλλα τονίζεται η πρώτη, ενώ οι δυο επόμενες μένουν άτονες (_υυ). Σε δακτυλικό μέτρο είναι γραμμένα τα «Χαμένα Χρόνια» τού Πολέμη:
Αχ και να | γύριζαν, | να ‘ρχονταν | πίσω
_υυ, _υυ, _υυ, _υ
τα χρόνια | που έζησα |πριν σ’ αγα | πήσω
_υυ, _υυ, _υυ, _υ
Στο αμφίβραχυ μέτρο υπάρχουν τρεις συλλαβές, από τις οποίες τονίζεται η μεσαία (υ_υ). Τέτοιο μέτρο βρίσκομε στο «Μια πίκρα» του Παλαμά:
Τα πρώτα | μου χρόνια | τ' αξέχα | στα τα ‘ζη | σα
υ_υ, υ_υ, υ_υ, υ_υ, υ
κοντά στ’ α | κρογιάλι, |
υ_υ, υ_υ
Ομοιοκαταληξία
Η ομοιοκαταληξία είναι ένα από τα στολίδια τού στίχου, πού άρχισε να χρησιμοποιείται στην ποίηση κατά τούς Αλεξανδρινούς χρόνους. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν ομοιοκαταληξίες στα ποιήματα τους. 'Επίσης η «μοντέρνα» λεγόμενη ποίηση δε χρησιμοποιεί ομοιοκαταληξίες.
Στις περιπτώσεις πού μια στροφή έχει τέσσερις στίχους, ομοιοκαταληκτούν συνήθως ο πρώτος με τον τρίτο και ο δεύτερος με τον τέταρτο στίχο: Ομοιοκαταληξία πλεχτή.
Μπορούν όμως να ομοιοκαταληκτούν και ο πρώτος με τον δεύτερο, ο τρίτος με τον τέταρτο: Ομοιοκαταληξία ζευγαρωτή.
Όταν ομοιοκαταληκτούν ο α΄ με τον τέταρτο στίχο και ο δεύτερος με τον τρίτο , η ομοιοκαταληξία λέγεται σταυρωτή.
Εξετάζουμε όλα τα παραπάνω στο ποίημα του Κωστή Παλαμά :
Έξι τετράστιχα με εννέα συλλαβές το καθένα (εννεασύλλαβος στίχος) εκτός από τον τελευταίο στίχο κάθε στροφής που είναι επτασύλλαβος.
Συχνά, όταν μια λέξη τελειώνει σε φωνήεν και η άλλη αρχίζει από φωνήεν, οι δυο συλλαβές προφέρονται ως μία. Αυτό το φαινόμενο είναι η συνίζηση. Π.χ. πάντα, η γωνιά του θα καπνίζει : το -α της δεύτερης συλλαβής προφέρεται μαζί με το -η που ακολουθεί.
Υπάρχει ομοιοκαταληξία, όχι όμως σ' όλους τους στίχους αλλά μόνο στο δεύτερο και τέταρτο κάθε στροφής.
Το μέτρο του ποιήματος είναι ιαμβικό, γιατί έχει τον τύπο: - - δηλαδή: υ - , υ - , υ - . Αυτό σημαίνει ότι αν χωρίσουμε τον καθένα στίχο σε δισύλλαβα τμήματα, στα περισσότερα απ' αυτά ο τόνος πέφτει στη δεύτερη συλλαβή.
Παράδειγμα ο στίχος: Ε - κεί - το - σπί - τι - μου - θα - χτί - σω. Από τα εννέα αυτά δισύλλαβα τμήματα, που χωρίσαμε τον στίχο, στα τρία απ' αυτά ο τόνος βρίσκεται στη δεύτερη συλλαβή και σε κανένα τμήμα στην πρώτη. Αρα, νικάει ο τόνος στη δεύτερη συλλαβή κι έτσι θεωρούμε ότι ο μετρικός τόνος πέφτει, γενικά, στη δεύτερη συλλαβή σε όλα τα δισύλλαβα τμήματα. Γι' αυτό αν θέλουμε να διαβάσουμε τον παραπάνω στίχο με μέτρο, θα πρέπει να τον τονίσουμε έτσι: Εκεί - το σπί - τι μού - θα χτί - σω.
Πρέπει να επισημανθεί ότι το μέτρο που θα βρούμε να έχει ένας στίχος του ποιήματος, είναι το μέτρο για όλο το ποίημα. Συνήθως ένας ποιητής δεν ανακατεύει ποτέ το μέτρο σ' ένα ποίημά του.
Γιώργος Ροϊλός : Οι ποιητές της γενιάς του 1880 - Προβελέγγιος, Σουρής, Παλαμάς, Πολέμης, Δροσίνης, Στρατήγης