10.01 H ιστορία του Zάχου που χαζεύει - Με λένε Σόνια

Το υποκείμενο και το κατηγόρημα είναι οι βασικοί όροι μιας πρότασης:

Το υποκείμενο είναι η λέξη που φανερώνει για ποιον γίνεται λόγος μέσα στην πρόταση και το βρίσκουμε απαντώντας στην ερώτηση ποιος, ποια, ποιο (έκανε αυτό που δηλώνει το ρήμα).

π.χ. Το παιδί διαβάζει ένα γράμμα. (Ποιο διαβάζει; → Το παιδί [υποκ.])

Το κατηγόρημα φανερώνει τι λέγεται μέσα στην πρόταση για το υποκείμενο και μπορεί να αποτελείται από τα εξής:

α) Ρήμα (αμετάβατο - δηλαδή χωρίς αντικείμενο) π.χ. Το παιδί διαβάζει.

β) Ρήμα (μεταβατικό) + Αντικείμενο. Το παιδί διαβάζει ένα γράμμα.

γ) Ρήμα (μεταβατικό) + Αντικείμενο (άμεσο) + Αντικείμενο (έμμεσο) π.χ. Το παιδί διαβάζει ένα γράμμα στη μητέ­ρα του.

δ) Ρήμα (συνδετικό) + Κατηγορούμε­νο. Π.χ. Το παιδί είναι έξυπνο.

Αντικείμενο είναι η λέξη που δηλώνει το πρό­σωπο, το ζώο ή το πράγμα στο οποίο πηγαίνει (μεταβαίνει) η ενέργεια του ρήματος της πρό­τασης. Έτσι, το αντικείμενο αποτελεί συμπλή­ρωμα της έννοιας του ρήματος.

Το αντικείμενο ενός ρήματος μπορεί να είναι:

α) ουσιαστικό (κύριο ή κοινό όνομα)· π.χ. Ο γεωργός οργώνει το χωράφι.

β) αντωνυμία (προσωπική ή άλλη)· π.χ. Ο Γιώργος τον χτύπησε.

γ) επίθετο ή κλιτή μετοχή (με άρθρο σε θέση ουσιαστικού)· π.χ. Να φοβάσαι τους κακούς. / Να βοηθάς τους δυστυχισμένους.

δ) άλλο μέρος του λόγου ή φράση (με άρθρο σε θέση ουσιαστικού)· π.χ. Ρώτησε το πού και το πώς.

ε) φράση με πρόθεση· π.χ. Ο Νίκος μοιάζει με τον πατέρα του. (= του πατέρα του)

στ) δευτερεύουσα/εξαρτημένη πρόταση (ειδική, πλάγια ερωτηματική, βουλητική, εν­δοιαστική, αναφορική)·

π.χ. Δε θέλω να έρθει μαζί μας αυτός. (βουλητική)

Έλεγε ότι δε φοβάται. (ειδική)

Δεν ξέρω γιατί ήρθε, (πλάγια ερωτηματική)

Φοβάται μήπως δεν προλάβει. (ενδοιαστική)

Ας κάνει ό,τι θέλει, (αναφορική)

Δεν έχουν όλα τα ρήματα αντικείμενο. Έτσι, ανάλογα με το αν χρειάζονται ή όχι αντικείμενο για να συμπληρωθεί η έννοιά τους, τα ρήματα χωρί­ζονται σε:

α) μεταβατικά → είναι αυτά που η ενέργειά τους μεταβαίνει σε κάποιο άλλο πρό­σωπο, ζώο ή πράγμα - αυτά, δηλαδή, που έχουν αντικείμενο.

β) αμετάβατα →  είναι αυτά που η ενέργειά τους δε μεταβαίνει σε κάποιο άλλο πρόσωπο, ζώο ή πράγμα - αυτά, δηλαδή, που δεν έχουν αντι­κείμενο.

π.χ. Σκάβω τον κήπο. (Τι σκάβω; à τον κήπο [αντικ.]. Άρα το σκάβω είναι μεταβατικό ρήμα.)

Κοιμάμαι νωρίς συνήθως. (Τι κοιμάμαι; Δεν υπάρχει απάντηση, οπότε το κοιμά­μαι είναι αμετάβατο ρήμα.)

Μερικές φορές συμβαίνει κάποια ρήματα που είναι αμετάβατα, αφού πάρουν άλ­λη, συγγενική προς τη δική τους σημασία, να χρησιμοποιούνται ως μεταβατικά, και το αντίστροφο.

π.χ. Η δουλειά τελειώνει στις οχτώ, (αμετάβατο ρήμα) π.χ. Ο Γιάννης τελείωσε τη δουλειά του στις οχτώ, (μεταβατικό ρήμα – αντικ. : τη δουλειά)

Τα μεταβατικά ρήματα (αυτά δηλαδή που έχουν αντικείμενο) χωρίζονται σε δύο κατη­γορίες:

• στα μονόπτωτα ρήματα, τα οποία έχουν ένα αντικείμενο σε μια συγκεκριμένη πτώση, αιτιατική (συνήθως) ή γενική (σπανιότερα).

π.χ. Ο οικοδόμος έχτισε τον τοίχο, (αντικ. σε αιτιατική)

Ο Γιάννης μού μίλησε άσχημα, (αντικ. σε γενική)

Ένα μονόπτωτο ρήμα μπορεί να έχει περισσότερα από ένα αντικείμενα, όλα όμως αυτά δηλώνουν το ίδιο πράγμα (πρόσωπα, αντικείμενα, αφηρημένες έννοιες κ.λπ.), βρίσκονται στην ίδια πτώση και είτε χωρίζονται μεταξύ τους με κόμμα είτε συνδέονται με κάποιον συμπλεκτικό σύνδεσμο (συνήθως το και). π.χ. Η μητέρα αγόρασε γάλα, τυρί, αυγά, ψωμί και φρούτα.

• στα δίπτωτα ρήματα, τα οποία έχουν δύο αντικείμενα, που βρίσκονται:

α) και τα δύο σε αιτιατική πτώση. π.χ. Διδάσκει τον μαθητή μουσική.

β) το ένα σε γενική και το άλλο σε αιτιατική πτώση. π.χ. Δώσε μου το βιβλίο, (μου: γενική - το βιβλίο: αιτιατική)

Από τα δύο αντικείμενα που δέχεται ένα δίπτωτο ρή­μα, το ένα λέγεται άμεσο (γιατί σ’ αυτό μεταβαίνει άμεσα η ενέργεια του ρήματος), ενώ το άλλο έμμεσο (γιατί σ’ αυτό μεταβαίνει έμμεσα η ενέργεια του ρή­ματος). Μπορούμε να ξεχωρίσουμε εύκολα το άμεσο από το έμμεσο αντικείμενο ενός δίπτωτου ρήματος, αν γνωρίζουμε ότι έμμεσο είναι αυτό που μπορεί να αντικατασταθεί με εμπρόθετο αντικεί­μενο (αντικείμενο που να συνοδεύεται από πρόθεση, συνήθως σε ή με}.

π.χ. Διδάσκει τον μαθητή μουσική, (τον μαθητή [= στον μαθητή]: έμμεσο - μουσική: άμεσο) Δώσε μου το βιβλίο, (μου [= σ’ εμένα]: έμμεσο - το βιβλίο: άμεσο)

Το έμμεσο αντικείμενο συχνά είναι προσωπική αντωνυμία, και μάλιστα κάποιος αδύνατος τύπος της (μου, σου. του, μας, σας, τους κ.λπ.).